Θεωρία της Αρχαιολογικής Επιστήμης: Κύρια Ρεύματα και Σχολές.

Γιώργος Βαβουρανάκης

Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας

Φιλοσοφική Σχολή, Τοµέας Αρχαιολογίας & Ιστορίας της Τέχνης

Βιογραφικό

1. Εισαγωγή: Γενικές πληροφορίες και οι απαρχές της ελληνικής προϊστορικής αρχαιολογίας. Η παραδοσιακή αρχαιολογία
2. Η νέα αρχαιολογία: Η σχολή της νέας ή διαδικαστικής αρχαιολογίας. Από τον πολιτισμό στην κοινωνία ως σύστημα με υποσυστήματα.
3. Η αρχαιολογία ως επιστήμη: Ο θετικισμός στην αρχαιολογική επιστήμη. Διαχωρισμός θεωρίας και δεδομένων. Η ιδιαιτερότητα των αρχαιολογικών δεδομένων. Η έννοια του επιστημολογικού υποδείγματος. Τριγωνισμός στην αρχαιολογική έρευνα. Το παράδειγμα των μινωικών νεκροταφείων.
4. Ενδιάμεση Θεωρία: Ορισμός της ενδιάμεσης θεωρίας κατά L. Binford. Η ενδιάμεση θεωρία και η γενική θεωρία. Η εθνοαρχαιολογία πριν και μετά τη νέα αρχαιολογία. Η πειραματική αρχαιολογία. Η κριτική στα εθνογραφικά παράλληλα. Η σχεσιακή αναλογία στην αρχαιολογία. Οι μελέτες υλικού πολιτισμού και η συμπεριφορική αρχαιολογία.
5. Πολιτισμός και διαδικασία: Η έννοια του υψηλού κατά Hegel. Η έννοια του πολιτισμού. Η εξέλιξη στην παραδοσιακή αρχαιολογία ή Ιστορία του Πολιτισμού. Η εξέλιξη ως διαδικασία στη νέα αρχαιολογία. Η κριτική στη νέα αρχαιολογία και στη συστημική εξέλιξη. Η ανταπάντηση της διαδικαστικής αρχαιολογίας και τα μαθηματικά μοντέλα προσομοίωσης.το παράδειγμα του Αιγαίου στην Πρώιμη και Μέση εποχή του Χαλκού.
6. Ιδεολογία και σκέψη: Ορισμός της ιδεολογίας. Η ορατότητα της ιδεολογίας στα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Ο δομισμός και η διερεύνηση της σκέψης στο παρελθόν. Μαρξ και ιδεολογία στην αρχαιολογία. Νοησιαρχική αρχαιολογία. Τα παραδείγματα του Νεολιθικού Διμηνίου και “Διεθνούς Πνεύματος” του Αιγαίου κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.
7. Η μεταδιαδικαστική αρχαιολογία: Το πλαίσιο (context). Από την εξήγηση στην κατανόηση και την ερμηνευτικότητα. Ο υλικός πολιτισμός ως κείμενο. Η σημασία του ατόμου και της νοηματοδοτημένης δράσης. Δομή, δομοποίηση (structuration), έξη (habitus). Η αρχαιολογία και το σύγχρονό της γίγνεσθαι. Κριτική στη μεταδιαδικαστική αρχαιολογία.
8. Φύλο και Ταυτότητα: Η έννοια του κοινωνικού και του βιολογικού φύλου. Η κοινωνική συγκρότηση του φύλου. Η αναγνώριση του ρόλου της γυναίκας στην Προϊστορία. Η φεμινιστική κριτική και η φεμινιστική αρχαιολογία. Η σύνδεση φεμινιστικής και μεταδιαδικαστικής προσέγγισης. Φεμινισμός και ετερότητα: ομοφυλοφιλικές προσεγγίσεις στα αρχαιολογικά δεδομένα. Η ταυτότητα του φύλου και η κοινωνική ταυτότητα. Η εθνοτική ταυτότητα και η διαφορά της από την παραδοσιακή προσέγγιση της πολιτισμικής ταυτότητας.
9. Πολιτισμική εξέλιξη, μέρος Α: Η έννοια της εξέλιξης και της καταγωγής. Η Βίβλος και η δυτική νεοτερική επιστήμη. Hobbes, Cooke, Spencer. Το παράδειγμα των μινωικών ανακτόρων: σταδιακή εξέλιξη ή απότομη εμφάνιση; Εξελικτικισμός και βαθμίδες κοινωνικής οργάνωσης (φυλή, φυλαρχία, πρώιμο κράτος, κράτος). Μονογραμμικός και πολυκεντρικός εξελικτικισμός. Το παράδειγμα της πρώιμης μυκηναϊκής Αργολίδας.
10. Πολιτισμική εξέλιξη, μέρος Β: Δαρβίνος: Τα κυριότερα σημεία της θεωρίας του Κ. Δαρβίνου. Πολιτισμική οικολογία. Μελέτες προσβασιμότητας στη γη. Το παράδειγμα του Βρόκαστρου Κρήτης στο τέλος της Εποχής του Χαλκού. Το μοντέλο του P. Halstead για την πολιτισμική εξέλιξη μέσω συσσώρευσης χρεών. Νεολιθική Θεσσαλία και Μινωική Κρήτη.
11. Αρχαιολογία και Ιστορία - Αρχαιολογία και Πολιτική: Η αρχαιολογία ως θεραπαινίδα της ιστορίας. Η ανθρωπολογική σύνθεση της νέας αρχαιολογίας. Η αρχαιολογία και η σχολή των Annales. Η αρχαιολογία ως επιστήμη παραγωγής ιστορίας. Η έννοια της ιστορικής αφήγησης στη μεταδιαδικαστική αρχαιολογία. Υλικός πολιτισμός και ιστορία σήμερα. Η εξάρτηση της έρευνας από την κοινωνία. Αρχαιολογία και πολιτική προπαγάνδα. Στρατευμένη αρχαιολογία. Το παράδειγμα της ναζιστικής αρχαιολογίας. Η προϊστορική αρχαιολογία και η κυρίαρχη κρατική ιδεολογία για το παρελθόν στην Ελλάδα.
12. Τρέχουσες κατευθύνσεις της έρευνας: Ο πόλεμος “χαρακωμάτων” διαδικαστικής και μεταδιαδικαστικής αρχαιολογίας. Η πολυφωνία των αρχών του 21ου αιώνα. Η τρέχουσα πραγματολογική στροφή. Μετα-ανθρωπιστικός υλισμός και φαινομενολογία. Το παράδειγμα των μινωικών άωτων κωνικών κυπέλλων και της εδραίωσης του ανακτόρου της Φαιστού.
13. Ανακεφαλαίωση: Η θεωρία ως αναπόφευκτο και αναπόσπαστο τμήμα της αρχαιολογικής επιστήμης. Αντίλογος στον επιφανειακό εμπειρισμό και τον “κοινό νου” στην αρχαιολογία.

• Εξοικείωση με τις κυριότερες θεωρητικές σχολές της αρχαιολογικής επιστήμης
• Εξοικείωση με τις κυριότερες έννοιες της αρχαιολογικής επιστήμης
• Όξυνση της κριτικής ικανότητας αξιολόγησης διαφορετικών ερμηνειών του ίδιου αρχαιολογικού υλικού
• Κατανόηση του επιστημολογικού υπόβαθρου της αρχαιολογικής έρευνας
• Ανάπτυξη κατά το δυνατόν αυτόνομου θεωρητικού αρχαιολογικού λόγου

• Johnson, M. 2010 (1999). Archaeological theory: an introduction, Chichester: Wiley-Blackwell.
• Hodder, I. and S. Hudson 2010 (2003), Διαβάζοντας το παρελθόν. Τρέχουσες ερμηνευτικές προσεγγίσεις στην αρχαιολογία [Reading the Past. Mετάφραση: Ν. Κούρκουλος. Eπιμέλεια: Κ. Κωτσάκης], Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
• Trigger, B. 2005 (1989). Μια ιστορία της αρχαιολογικής σκέψης [A history of archaeological thought. Mετάφραση Β. Λαλιώτη] Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Απαιτείται βασική εξοικείωση με τα κυριότερα θέματα της αρχαιολογικής επιστήμης. Θετικά συμβάλλει και η εμπειρία από έρευνες πεδίου, χωρίς να προαπαιτείται.

Φοιτητές κατεύθυνσης αρχαιολογίας. Ενδιαφερόμενοι για τη θεματική περιοχή "της προϊστορικής αρχαιολογίας" και της "θεωρίας της αρχαιολογίας".

Συγγράμματα

• Johnson, M. 2010 (1999). Archaeological theory: an introduction, Chichester: Wiley-Blackwell. (Πρόκειται για το κυριότερο σύγγραμμα του μαθήματος)
• Hodder, I. and S. Hudson 2010 (2003), Διαβάζοντας το παρελθόν. Τρέχουσες ερμηνευτικές προσεγγίσεις στην αρχαιολογία [Reading the Past. Mετάφραση: Ν. Κούρκουλος. Eπιμέλεια: Κ. Κωτσάκης], Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. (Καλυπτει τη θεματικη του μαθήματος κατά 50% από τη σκοπιά της μεταδιαδικαστικής αρχαιολογίας)
• Trigger, B. 2005 (1989). Μια ιστορία της αρχαιολογικής σκέψης [A history of archaeological thought. Mετάφραση Β. Λαλιώτη] Αθήνα: Αλεξάνδρεια. (Καλύπτει θέματα ιστορίας της αρχαιολογικής επιστήμηςκαι περίπου 30% της θεματικής του μαθήματος).

Βιβλιογραφία

• Broodbank, C. 2000. An Island Archaeology of the Early Cyclades, Cambridge: Cambridge University Press. (μαθηματική μοντελοποίηση των θαλάσσιων επαφών και της ανάπτυξης των Κυκλάδων κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού).
• Praetzellis, A. 2003. Dug to Death: A Tale of Archaeological Method and Mayhem, Walnut Creek: Altamira Press. (εισαγωγή στην αρχαιολογική μέθοδο πεδίου μέσα από μία ιστορία αστυνομικού μυστηρίου).
• Praetzellis, A. 2011. Death by Theory: A Tale of Mystery and Archaeological Theory, Walnut Creek: Altamira Press. (εισαγωγή στην αρχαιολογική θεωρία μέσα από μία ιστορία αστυνομικού μυστηρίου).
• Renfrew, C. 1972. The Emergence of Civilisation, London: Methuen (από τα κυριότερα βιβλία θεωρητικής αρχαιολογίας με εφαρμογή στο Αιγαίο, και από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της νέας αρχαιολογίας).
• Hodder, I. 1999. The Archaeological Process: An Introduction. Oxford: Blackwell ( Η μεταδιαδικαστική προσέγγιση της έρευνας πεδίου)
• Bintliff, J. & M. Pearce (eds.) 2011. The Death of Archaeological Theory? Oxford: Oxbow.(συλλογή μελετών με θέμα τη μετεξέλιξη της διαμάχης διαδικαστικών και μεταδιαδικαστικών αρχαιολόγων).
• Χουρμουζιάδης, Γ.Χ. 1993. Το Νεολιθικό Διμήνι, Θεσσαλονίκη: Βάνιας (Ενδεικτικό παράδειγμα εφαρμογής της Μαρξιστικής σκέψης στην προϊστορική αρχαιολογία).
• Κοκκινίδου Δ. & Μ. Νικολαϊδου, 1993. Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου: Προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία, Θεσσαλονίκη, Βάνιας (εισαγωγικό βιβλίο στο θέμα της κοινωνικής συγκρότησης του φύλου).